Em nizanin gerdûna ku em niha tê de dijîn, ji tunebûnê çêbûye an jî beriya çêbibe di formeke din de bûye.. Lêkolînên heta niha hatine kirin de, me bersiva vî pirsî teqez nedaye lê me gelek teorîyên cuda û zanistî pêşxistiye. Beriya ku em dest teoriyan bikin divê em tiştê ku zanist bi saya wî pêşketîye pêk bînin. Divê em biramin…
Ji bo tiştek pêk bihê gelo divê beriya wê tiştek hebe? Yan jî ji bo tiştek pêk bê, divê tiştên ku wê pêk bînin heb in? Wê demê beriya teqîna mezin çi hebû, li wir çi diqewimî? Mixabin ji ber ku em qala mîlyar salan berê dikin û teknolojîyeke me ye mîlyar sal berê bibîne tune ye, niha bersivên van pirsan teqez me nedaye. Lê em vê yekê dizanin ku destpêka vî gerdûnê heye û ev jî teqîna mezin e. Em vê yekê baş dizanin ku, destpêka gerdûna me yê niha, exter, stêrk, galaksî, av, ax, zindî, zagonên gerdûnê ango destpêka her tiştî digihîje teqîna mezin.
Bingehên Teoriya Big Bangê di destpêka sedsala 20an de bi saya xebat û lêkolînên teorîk hatin avêtin. Di salên 1920an de lêkolînên Edwin Hubble û hevkarên wî nîşan dan ku galaksî ji hev dûr dikevin û gerdûn ber ku diçe fireh dibe. Ev xebat, nîşaneyên destpêka gerdûnê û berfirehbûna wê da.
Di sala 1948an de, George Gamow û hevkarên wî Ralph Alpher û Robert Herman ji bo rêçên Teqîna Mezin bibînin, teknîka radyasyona paşîn ên mîkropêla kozmîkî pêşniyar kirin. Ev radyasyon, di ciwaniya gerdûnê de wekî bermayên rewşek tund û germ dihat xuyakirin. Lêbelê, ji bo vê teoriyê, ji ber delîlên çavdêr tunebûn, wê demê ew bi tevahî nehat pejirandin.
Lê belê piştî çend salan, delîlên çavdêr hatin kifşkirin û ev kifş xalek girîng ji bo qebûl dîtina teorîya big bangê çêbû.
Tîrêjên paşîn ên mîkropêla kozmîkî bi bikaranîna teleskopa radyoyê ji hêla Arno Penzias û Robert Wilson ve di sala 1965-an de hate keşif kirin. Ev vedîtin ji bo piştgiriya Teoriya Big Bangê qonaxek girîng bû. Radyoya paşîn a mîkropêla kozmîkî piştrast kir ku gerdûn di ciwaniya xwe de bermahiyên rewşek tund û germ bû û ev wekî delîlek bihêz a Teoriya Big Bangê hate hesibandin.
Delîlên Teoriya Teqîna mezin: Bingehên Matematîkî yên destpêka Gerdûnê…
Teoriya Big Bangê kevirê bingehîn yê kozmolojîya nûjen e. Ev teorî destpêka gerdûnê rave dike û pêvajoya berfirehbûnê vedibêje. Bingehên matematîkî yên ku ji hêla delîlên lêkolînan ve têne piştgirî kirin Teoriya Big Bangê wekî rastiyek zanistî xurt dike. Di vê gotarê de, em ê bi hûrgulî bingehên matematîkî yên delîlên xebatên ên wekî berfirehbûna gerdûnê, tîrêjên paşîn ên mîkropêla kozmîkî û senteza hêmanên( Element) kozmîk bi hûrgulî bikolin.
1. Berfirehbûna gerdûnê: Yek ji girîngtirîn delîlên Teoriya Teqîna Mezin ev e ku gerdûn her ku diçe fireh dibe. Ev firehbûn bi xebatên Edwin Hubble ya xêzên spektral ên galaksiyan bi rengê sor ve çûyinê ve hat keşfkirin. Qanûna Hubble li ser van xebatan hate pêşxistin. Ji hêla matematîkî ve, Qanûna Hubble diyar dike ku rêjeya dûrbûna galaksiyan bi rêjeya di navbera Hêmana Hubble (H0) û dûrahiya galaksiyan ve girêdayî ye: Denklema vî zagonê jî ev e.
“v = H0 * d”
v, rêjeya ku galaksiyek jê dûr dikeve ye; H0 sabîta Hubbleyî û d jî dûrbûna galaksiyê nîşan dide. Ev denklem, ji bo firehbûna gerdûnê bingeheke matematîkî dide.
2. Radyasyona Paşîn ya Mîkropêla Kozmîkî (CMB): Delîlek din a girîng a lêkolînê ya Teoriya Big Bangê tîrêjên paşîn ya mîkropêla kozmîk (CMB) e. Ev radrasyon bermahiyên rewşa tund û germ a destpêka gerdûnê ye. Bingehên matematîkî yên CMB-ê bi şertên wekî radyasyona cismê reş û spektruma navika rûyê Planckê tê rave kirin. Vedîtina CMB di sala 1965-an de bi xebata Arno Penzias û Robert Wilson pêk hat û ev vedîtin wekî delîlên piştgirî yên Teoriya Big Bangê tê pejirandin.
3. Senteza Elementên Kozmîkî: Teoriya Big Bangê di kêliyên destpêkê yên gerdûnê de çêbûna hêmanên sivik rave dike. Ev pêvajo wekî senteza hêmanên kozmîk tê zanîn. Ji hêla matematîkî ve, ev pêvajo, ku jê re nukleosentez tê gotin, bi bikaranîna prensîbên fîzîka nukleer û hevkêşeyên termodinamîk tê ravekirin. Di ciwaniya gerdûnê de, çêbûna hêmanên sivik ên wekî hîdrojen, helyûm û lîtium di hawîrdorek germ û zext de pêk hat. Van modelên matematîkî senteza hêmanên ronahiyê rave dikin, leza nukleosentezan, navik û faktorên din ên fîzîkî li ber çavan digirin. Ev delîlên lêkolînên hatine kirin nîşan dide ku hêmanên ronahiyê di destpêka gerdûnê de çêbûne û Teoriya Big Bangê bi serfirazî vê pêvajoyê rave dike.
Em ji nivîsê bi kurtasî çi hîn bûn:
Teoriya Big Bangê modeleke kozmolojîk e ku destpêk û berfirehbûna gerdûnê rave dike. Bingehên matematîkî yên delîlên lêkolînan, ji hêla zagonên berfirehbûna gerdûnê, radyasyona paşîn mîkropêla kozmîkî û senteza hêmanên kozmîk ve tê teqezkirin. Dema ku firehbûna gerdûnê ji hêla Qanûna Hubble ve bi matematîkî tê diyar kirin, ew bi têgînên wekî radyasyonên paşîn ên mîkropêla kozmîkî, tîrêjên cismê reş û spektruma radyasyonê ya rûyê Planckê tê rave kirin. Senteza hêmanên kozmîk jî ji hêla matematîkî ve ji hêla prensîbên fîzîka nukleer û hevkêşeyên termodinamîk ve tê piştgirî kirin.
Ev delîlên çavdêrî, destpêk û berfirehbûna gerdûnê rave dike, bingehên matematîkî yên Teoriya Big Bangê di bingehek xurt de ava dike. Ev delîl derbarê ciwaniya gerdûnê de agahiyên girîng dide û pêbaweriya Teoriya Big Bangê zêde dike. Lêbelê, ji ber ku zanyar hîn jî daneyên nû yên lêkolînan berhev dikin û modelên matematîkî pêşve diçin, ev teorî her gav tê nû kirin û kûr kirin.
